Opinia podatkowa w sprawie możliwości odliczenia podatku naliczonego przy działalności funduszu inwestycyjnego

POWRÓT

Usługi zarządzania funduszem inwestycyjnym i portfelem inwestycyjnym funduszu inwestycyjnego są zwolnione z podatku VAT (art. 43 ust.1 pkt 12 ustawy o podatku od towarów i usług). Zgodnie z przepisami, fundusz inwestycyjny zamknięty może nabywać bezpośrednio do swojego portfela inwestycyjnego nieruchomości, jako formę lokaty. Często są to nieruchomości nie podlegające zwolnieniu od podatku, a zatem transakcja jest obciążona podatkiem należnym. Fundusz będąc podmiotem wykonującym czynności zwolnione przedmiotowo od podatku, nie musi się rejestrować jako podatnik, nie prowadzi także ewidencji dla potrzeb rozliczania podatku VAT. W konsekwencji, podatek naliczony od zakupów nie jest wykazywany i odzyskiwany. Dotyczy to także znacznego kwotowo podatku związanego z nabywaniem nieruchomości, które są czasami następnie sprzedawane przez fundusz w ramach zarządzania portfelem.
Pojawiło się pytanie, czy teraz zarejestrowanie funduszu jako podatnika i płatnika VAT umożliwi „odzyskanie” podatku naliczonego w momencie sprzedaży nieruchomości.
Drugim problemem jest kwestia rozliczeń między Towarzystwem Funduszy Inwestycyjnych a samym funduszem, w zakresie refakturowania kosztów i pobierania opłaty za zarządzanie. TFI wystawia funduszowi na opłaty za zarządzanie funduszem fakturę VAT ze stawką „zw”. Czy w przypadku, gdyby fundusz stał się podatnikiem VAT (jak należy rozumieć, zostałby zarejestrowany), nadal powinny być na niego wystawiane faktury ze stawką VAT „zw”? I podobna kwestia, w przypadku ponoszenia innych kosztów na rzecz usługodawców (koszty audytów, prowadzenia ewidencji  aktywów),  które w pierwszej kolejności są płacone przez TFI, a następnie odpowiednio „refakturowane” na fundusz (z VAT, jeżeli ten występuje na fakturze pierwotnej). Powstało pytanie, jak w takim przypadku wystawiać „refaktury” na fundusz, czy też ze stawką „zw”, gdy usługa jest zwolniona z podatku lub z podatkiem VAT, gdy nie ma przedmiotowego zwolnienia, ale czy wtedy fundusz mógłby ubiegać się o zwrot naliczonego na fakturze VAT? 
 

Podstawa prawna.
Ustawa z dnia 11.03.2004 r. o podatku od towarów i usług (Dz. U. z 2011 r., Nr 177, poz. 1054 ze zm.), zwana dalej „ustawą VAT”.
 

Wnioski:
1. Złożenie przez fundusz zgłoszenia rejestracyjnego VAT i zarejestrowanie go jako podatnika VAT, ale wykonującego wyłącznie czynności zwolnione przedmiotowo od VAT, nie będzie automatycznie miało tego skutku, że możliwe będzie odliczanie czy uzyskanie zwrotu podatku VAT, naliczonego na fakturach zakupowych otrzymanych przez fundusz. Podstawową bowiem zasadą podatku VAT jest to, że odliczyć lub odzyskać można podatek naliczony związany z działalnością opodatkowaną (taką, przy której wystąpi podatek należny). Gdy występuje tylko działalność zwolniona – podatku naliczonego nie można odliczyć (uzyskać zwrotu). Gdy część działalności jest opodatkowana – odliczyć („odzyskać”) można tylko podatek naliczony związany z tą częścią działalności.
2. Tylko uznanie, że nabywanie i sprzedaż nieruchomości przez Fundusz jest działalnością opodatkowaną, tzn. że w tym zakresie Fundusz działa jak zwykły podatnik, obracający nieruchomościami, a nie jak podatnik tylko zarządzający swoim portfelem, pozwoli na odliczanie podatku naliczonego przy nabyciu nieruchomości, po zarejestrowaniu się przez Fundusz jako podatnik VAT czynny (przy czym możliwe będzie także „odzyskanie” podatku naliczonego sprzed rejestracji, poprzez złożenie „zaległych” deklaracji z wykazanym podatkiem, jako że należy uznać, że Fundusz nabywając nieruchomości działał już jak podatnik VAT czynny). Odliczeniu będzie wtedy podlegał także podatek naliczony związany z innymi zakupami, służącymi całej działalności Funduszu, ale w proporcji, w jakiej sprzedaż opodatkowana (sprzedaż nieruchomości) będzie pozostawała do całej sprzedaży Funduszu.
3. Jeżeli TFI świadcząc usługi funduszowi, a tak należy oceniać działanie TFI w aspekcie opłat za zarządzanie, prowadzi działalność zwolnioną od podatku VAT, to nie może wystawić na swoich klientów faktur innych, niż ze stawką „zw”. To, czy nabywca jest zarejestrowany jako podatnik VAT, czy prowadzi działalność opodatkowaną czy zwolnioną od VAT, jest w takim aspekcie bez znaczenia. Dla właściwej stawki na fakturze wystawianej przez TFI istotny jest rodzaj działalności przez nie prowadzonej oraz sposób opodatkowania tej działalności podatkiem VAT. Konsekwentnie w przypadku „refaktur” na inne koszty związane z funkcjonowaniem funduszu, którymi obciążane jest TFI i które są przenoszone odpowiednio na fundusz: na „refakturze” TFI musi zastosować takie same stawki, jak na fakturze pierwotnej, co oznacza, że jeżeli zostało obciążone kosztami z VAT, to tak je „refakturuje” na fundusz, jeśli bez VAT, to „refakturuje” je ze stawką „zw”. Nie ma znaczenia jaką działalność, zwolnioną  czy opodatkowaną, prowadzi podmiot, na który koszty są „refakturowane”.

Uzasadnienie
Fundusz jako podatnik VAT.
Zgodnie z art. 43 ust. 1 pkt 12 lit. a i lit. b ustawy VAT, zwolnione od podatku VAT jest zarządzanie funduszami inwestycyjnymi i zbiorczymi portfelami papierów wartościowych - w rozumieniu przepisów o funduszach inwestycyjnych oraz usługi zarządzania portfelami inwestycyjnymi funduszy inwestycyjnych lub ich częścią. W art. 43 ust. 8 ustawy VAT ustawodawca wskazał zaś, iż przez zarządzanie, rozumie się tutaj zarządzanie aktywami, dystrybucję tytułów uczestnictwa, tworzenie rejestrów uczestników i administrowanie nimi, prowadzenie rachunków i rejestrów aktywów, przechowywanie aktywów. Ponadto, w myśl art. 43 ust. 15 ustawy VAT, zwolnienia nie mają zastosowania do czynności ściągania długów, w tym factoringu, usług doradztwa oraz usług w zakresie leasingu.
Definicyjnie, fundusz inwestycyjny to forma wspólnego inwestowania polegająca na zbiorowym lokowaniu środków pieniężnych wpłaconych przez uczestników funduszu. Fundusz dąży do realizacji celu inwestycyjnego, stosując określoną politykę, wytyczoną najczęściej w statucie. Dopuszczalne cele inwestycyjne funduszu otwartego lub specjalistycznego otwartego określa ustawa. Mogą to być:
• ochrona realnej wartości aktywów funduszu,
• osiąganie przychodów z lokat netto funduszu oraz
• wzrost wartości aktywów w wyniku wzrostu wartości lokat.
Cele inwestycyjne funduszy zamkniętych mogą być określone dowolnie. Przy czym w portfelu inwestycyjnym funduszu zamkniętego mogą być zbywalne m.in.:
• papiery wartościowe (akcje, obligacje, inne),
• wierzytelności (ale nie wobec osób fizycznych – z wyjątkami wskazanymi w ustawie),
• waluty,
• instrumenty pochodne.
Ponadto dopuszczalne – wśród przedmiotów inwestowania przez fundusz zamknięty – są:
• depozyty bankowe,
• tytuły uczestnictwa funduszy (inwestycji wspólnego inwestowania),
• lokaty we własność/współwłasność nieruchomości gruntowych, budynków i lokali, statków morskich, użytkowanie wieczyste.
Samo funkcjonowanie funduszu jako takie, czy jego powołanie, trudno uznać za zdarzenia, objęte ustawą VAT. Jeżeli natomiast zostaną wykonane jakieś działania, związane z wykonywaniem zadań wynikających z ustawy o funduszach inwestycyjnych, z działaniem na rzecz uczestników funduszu, które co do zasady mogą zostać uznane za odpłatną dostawę towarów lub wykonanie usługi, to takie działania należy co do zasady uznać za zarządzenie portfelami inwestycyjnymi lub zarządzanie samym funduszem. A takowe podlegają zwolnieniu od podatku VAT.
Należy rozważyć, czy za formę zarządzania aktywami, należy w szczególności uznać sposób inwestowania przez fundusz środków pieniężnych uczestników, np. w zakup nieruchomości, a następnie sprzedaż takiej nieruchomości będącej formą lokaty i odzyskanie w ten sposób zainwestowanych środków z zyskiem, a następnie np. przeznaczenie ich na kolejną lokatę. Można postawić tezę, że sprzedaż przez fundusz nieruchomości w takich okolicznościach, jako związana z zarządzaniem portfelem, korzysta z przedmiotowego zwolnienia od podatku VAT (mówiąc w pewnym uproszczeniu, bez tej inwestycji i kolejnych transakcji, nie byłoby możliwe wykonywanie usługi zarządzania funduszem i jego portfelem). Wtedy, czynność taka mieściłaby się w pojęciu określonym w art.43 ust.1 pkt 12 lit. a i lit. b ustawy o VAT, tj. byłaby usługą zarządzania częścią portfela funduszu inwestycyjnego, w związku z czym podlegałaby zwolnieniu od podatku VAT. Należałoby tym samym stwierdzić, że dokonanie przez fundusz zbycia nieruchomości nie stanowiłoby samoistnej dostawy towaru w rozumieniu art. 7 ustawy VAT.
Z drugiej jednak strony, nie ma wątpliwości, że obrót nieruchomościami, w szczególności zabudowanymi i przeznaczonymi pod zabudowę, jest co do zasady działalnością opodatkowaną VAT, ustawa VAT zawiera regulacje odnoszące się wprost do nieruchomości, dotyczących ich zwolnień czy stawek opodatkowania, nie różnicując podmiotów, które dokonują ich dostawy. Ustawa nie przewiduje wprost zwolnień dla dostaw nieruchomości czy innych inwestycji portfelowych funduszu. W konsekwencji zasadne byłoby także postawienie tezy, że wszystkie podmioty, o ile ustawa VAT nie stanowi wprost inaczej, które „obracają” nieruchomościami, powinny być opodatkowane co do zasady identycznie. W takim ujęciu, dostawa nieruchomości przez Fundusz byłaby samoistną dostawą na gruncie ustawy VAT, oderwaną od zwolnionych czynności „właścicielskich” i co najmniej w tym zakresie, Fundusz działałby jako podatnik VAT czynny. Niewątpliwie to drugie stanowisko jest korzystniejsze dla Funduszu, który nie musiałaby generować zwiększonych kosztów działalności, poprzez zaliczanie do nich nieodliczalnego podatku naliczonego, a z drugiej strony opodatkowanie stawką podstawową sprzedaży nieruchomości przez Fundusz nie stawiałoby go w lepszej sytuacji (niższa cena sprzedaży) niż innych podatników. Stosowne byłoby jednak uzyskanie w tym zakresie interpretacji indywidualnej Ministra Finansów.
Jak zaś stanowią przepisy ustawy VAT (art.96 ust.3), podmioty wykonujące wyłącznie czynności zwolnione od podatku na podstawie art.43 ust.1, mogą złożyć zgłoszenie rejestracyjne. Innymi słowy, mimo że co do zasady będą wykonywać czynności objęte zakresem ustawy VAT, nie muszą się rejestrować i uzyskiwać formalnego statusu podatnika VAT zwolnionego. Zgodnie zaś z przepisem art.109 ust.3 ustawy VAT, podatnicy wykonujący wyłącznie czynności zwolnione od podatku na podstawie art.43, nie mają obowiązku prowadzenia ewidencji zawierającej wszystkie dane, niezbędne do prawidłowego sporządzenia deklaracji podatkowej. A contrario, podatnicy wykonujący czynności opodatkowane, powinni się zarejestrować jako podatnicy VAT czynni i prowadzić stosowne ewidencje dla celów podatku VAT – w tym wykazywania sprzedaży zwolnionej i opodatkowanej oraz podatku naliczonego.
Z kolei przepisy art.86 ust.1 i art.87 ust.1 ustawy VAT stanowią, że w zakresie, w jakim towary i usługi są wykorzystywane do wykonywania czynności opodatkowanych, podatnikowi przysługuje prawo do obniżenia kwoty podatku należnego o kwotę podatku naliczonego. Gdy zaś w danym okresie rozliczeniowym kwota podatku naliczonego podlegającego co do zasady odliczeniu, jest wyższa od kwoty podatku należnego podatnika, podatnik ma prawo obniżyć o tę różnicę kwotę podatku należnego za kolejne okresy rozliczeniowe albo ma prawo do zwrotu różnicy na rachunek bankowy.
Wniosek z powyższych regulacji jest jasny: podatnik, który nie wykonuje czynności opodatkowanych (a contrario, wykonuje wyłącznie czynności zwolnione lub poza VAT), nie ma prawa do odliczenia podatku naliczonego. Podatnik zaś, który wykonuje takie czynności, ma prawo do odliczenia lub „odzyskania” całości lub części podatku naliczonego związanego z jego działalnością. Drugorzędną sprawą dla możliwości odliczenia podatku naliczonego jest kwestia formalnej rejestracji danego podmiotu jako podatnika VAT – zgodnie bowiem z akceptowaną linią orzeczniczą, także podatek naliczony sprzed rejestracji podlega odliczeniu, jeżeli „służył” działalności opodatkowanej podmiotu, który dokonał rejestracji z opóźnieniem. Odnosząc się do opisanego w zapytaniu przykładu, w sytuacji, gdyby sprzedaż nieruchomości przez fundusz nie korzystała ze zwolnienia, czyli stanowiłaby dostawę samoistną „zwykłego” podatnika VAT, a nie czynność podmiotu wykonującego działalność finansową, możliwe byłoby odliczenie podatku naliczonego przy ich nabyciu, po uprzednim zarejestrowaniu się funduszu jako podatnika VAT czynnego. Możliwe byłoby także odliczanie podatku naliczonego związanego z funkcjonowaniem Funduszu jako takiego, w proporcji, w jakiej sprzedaż opodatkowana pozostawałby w całej sprzedaży Funduszu (chodzi o podatek naliczony, którego nie można ściśle przypisać albo do działalności opodatkowanej albo do działalności zwolnionej).
Podsumowując pierwsze zagadnienie: gdyby Fundusz wykonywał wyłącznie czynności zwolnione od VAT, to jego formalne zarejestrowanie się jako podatnik VAT nie umożliwi mu odzyskiwania podatku VAT naliczonego, wykazanego na fakturach zakupowych. Natomiast gdyby Fundusz prowadził w jakimś zakresie sprzedaż opodatkowaną, tzn. byłby podatnikiem VAT czynnym, to po zarejestrowaniu będzie mógł odliczyć co do zasady cały podatek naliczony związany z tym segmentem działalności (ściśle do niego przyporządkowany) oraz część podatku naliczonego związanego z kosztami ogólnymi.

Rozliczenia z TFI i inne koszty funkcjonowania.
Zarejestrowanie się przez Fundusz jako podatnik VAT, nawet jako podatnik VAT czynny, nie spowoduje tego, że nie będzie on mógł otrzymywać faktur ze stawką „zw”. To bowiem „status” wystawcy faktury czy charakter lub rodzaj fakturowanej czynności decydują o tym, z jaką stawką jest przez niego wystawiana faktura. W analizowanej sprawie TFI korzysta co do zasady z tego samego zwolnienia przedmiotowego, które zostało opisane w początkowej części opinii. Zapewne zaś opłata za zarządzanie jest właśnie wynagrodzeniem za wskazane tam usługi. W konsekwencji, TFI działa jako podatnik VAT, prowadząc działalność zwolniona przedmiotowo od podatku VAT.
Analogicznej odpowiedzi należy udzielić w zakresie „refakturowania” przez TFI na fundusz kosztów zewnętrznych związanych z zarządzaniem funduszem. Zarejestrowanie się funduszu jako podatnik VAT nie spowoduje tego, że nie można będzie na niego „refakturować” kosztów ze stawką „zw”. Zależnie od tego, z jaką stawką TFI nabędzie usługi „refakturowane” następnie w całości lub w części na fundusz, z taką samą stawką przeniesie je na fundusz. Tutaj akurat status TFI jako podatnika VAT czy rodzaj wykonywanej przez nie działalności własnej, pozostaje kwestią drugorzędną. Jak przy tym wspomniano we wnioskach, TFI „refakturując” usługi opodatkowane, co do zasady powinno być w tym zakresie uznane za podatnika opodatkowanego VAT (tak jakby samo nabyło i wyświadczyło te usługi), co będzie miało ten skutek, że podatek naliczony będzie u niego podlegał odliczeniu w odniesieniu do sprzedaży „refakturowanej”. Fundusz jako ostateczny nabywca tych usług, prawo do „odzyskania” podatku naliczonego przez TFI może mieć w części, jeżeli nie będzie wykonywał wyłącznie czynności zwolnionych przedmiotowo od VAT (według proporcji odliczenia).
W nawiązaniu jednak do opisanego w pytaniu stanu faktycznego można wyrazić pewną wątpliwość, czy TFI nie powinno potraktować „refakturowanych” kosztów jako elementu podstawowej usługi zarządzania funduszem i opodatkować ich razem z opłatą, jako świadczenia kompleksowego, stawką „zw” (wtedy w punktu widzenia Funduszu nie pojawiłaby się kwestia kolejnego, nieodliczalnego w pełni podatku naliczonego). Wydawałoby się, że jest to wyłącznie problem TFI, czy na pewno prawidłowo rozlicza swoje usługi, jako że fundusz może dokonywać swoich rozliczeń na podstawie otrzymanych od kontrahenta dokumentów, przy domniemaniu ich prawidłowości. Jednakże nie do końca tak jest. Kwestia ta nie miałaby znaczenia, gdyby Fundusz miał sprzedaż wyłącznie zwolnioną, a w konsekwencji nie miałby możliwości odliczania „nieprawidłowo” wykazanego podatku naliczonego. Prawidłowość wystawienia faktury przez TFI, a dokładniej prawidłowość rozpoznania elementów świadczenia TFI na rzecz Funduszu, ma jednak znaczenie w przypadku możliwości odliczania przez Fundusz podatku naliczonego dotyczącego działalności opodatkowanej. Zgodnie bowiem z art.88 ust.3a pkt 2 ustawy VAT, nie stanowią podstawy do obniżenia podatku należnego o podatek naliczony faktury, wystawione w sytuacji, gdy transakcje nimi udokumentowane nie podlegają opodatkowaniu albo są zwolnione od podatku. W konsekwencji, gdyby w przyszłości organy podatkowe uznały, że „refakturowanie” przez TFI kosztów na Fundusz nie powinno stanowić samoistnej usługi na gruncie ustawy VAT, tym samym nie powinno podlegać opodatkowaniu stawką podstawową, może zostać zakwestionowane odliczenie podatku naliczonego dokonane przez Fundusz na podstawie „refaktur” wystawionych przez TFI. Zasugerować można zwrócenie uwagi TFI na wskazane zagadnienie.